Tipitaka >> Vinaya Pitaka >> Minor-Section-Chapter-11-Pali-Devanagri-version
११. पञ्चसतिकक्खन्धकं
१. सङ्गीतिनिदानं
४३७. अथ खो आयस्मा महाकस्सपो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘एकमिदाहं, आवुसो, समयं पावाय कुसिनारं अद्धानमग्गप्पटिपन्नो महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं पञ्चमत्तेहि भिक्खुसतेहि। अथ ख्वाहं, आवुसो, मग्गा ओक्कम्म अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदिं।
[दी॰ नि॰ २.२३१] ‘‘तेन खो पन समयेन अञ्ञतरो आजीवको कुसिनाराय मन्दारवपुप्फं गहेत्वा पावं अद्धानमग्गप्पटिपन्नो होति। अद्दसं खो अहं, आवुसो, तं आजीवकं दूरतोव आगच्छन्तं। दिस्वान तं आजीवकं एतदवोचं – ‘अपावुसो, अम्हाकं सत्थारं जानासी’ति? ‘आमावुसो, जानामि। अज्ज सत्ताहपरिनिब्बुतो समणो गोतमो। ततो मे इदं मन्दारवपुप्फं गहित’न्ति। तत्रावुसो, ये ते भिक्खू अवीतरागा अप्पेकच्चे बाहा पग्गय्ह कन्दन्ति, छिन्नपातं पपतन्ति, आवट्टन्ति, विवट्टन्ति – अतिखिप्पं भगवा परिनिब्बुतो, अतिखिप्पं सुगतो परिनिब्बुतो, अतिखिप्पं चक्खुं लोके अन्तरहितन्ति। ये पन ते भिक्खू वीतरागा ते सता सम्पजाना अधिवासेन्ति – अनिच्चा सङ्खारा, तं कुतेत्थ लब्भाति।
‘‘अथ ख्वाहं, आवुसो, ते भिक्खू एतदवोचं – ‘अलं, आवुसो, मा सोचित्थ; मा परिदेवित्थ। नन्वेतं, आवुसो, भगवता पटिकच्चेव अक्खातं – सब्बेहेव पियेहि मनापेहि नानाभावो विनाभावो अञ्ञथाभावो। तं कुतेत्थ आवुसो लब्भा, यं तं जातं भूतं सङ्खतं पलोकधम्मं, तं वत मा पलुज्जीति – नेतं ठानं विज्जती’ति।
‘‘तेन खो पनावुसो, समयेन सुभद्दो नाम वुड्ढपब्बजितो तस्सं परिसायं निसिन्नो होति । अथ खो, आवुसो, सुभद्दो वुड्ढपब्बजितो ते भिक्खू एतदवोच – ‘अलं, आवुसो, मा सोचित्थ; मा परिदेवित्थ। सुमुत्ता मयं तेन महासमणेन ; उपद्दुता च मयं होम – इदं वो कप्पति, इदं वो न कप्पतीति। इदानि पन मयं यं इच्छिस्साम तं करिस्साम, यं न इच्छिस्साम न तं करिस्सामा’ति। हन्द मयं, आवुसो, धम्मञ्च विनयञ्च सङ्गायाम। पुरे अधम्मो दिप्पति [दिब्बति (क॰)], धम्मो पटिबाहिय्यति; पुरे अविनयो दिप्पति विनयो पटिबाहिय्यति; पुरे अधम्मवादिनो बलवन्तो होन्ति, धम्मवादिनो दुब्बला होन्ति; पुरे अविनयवादिनो बलवन्तो होन्ति, विनयवादिनो दुब्बला होन्ती’’ति।
‘‘तेन हि, भन्ते, थेरो भिक्खू उच्चिनतू’’ति। अथ खो आयस्मा महाकस्सपो एकेनूनपञ्चअरहन्तसतानि उच्चिनि। भिक्खू आयस्मन्तं महाकस्सपं एतदवोचुं – ‘‘अयं, भन्ते, आयस्मा आनन्दो किञ्चापि सेक्खो, अभब्बो छन्दा दोसा मोहा भया अगतिं गन्तुं। बहु च अनेन भगवतो सन्तिके धम्मो च विनयो च परियत्तो। तेन हि, भन्ते, थेरो आयस्मन्तम्पि आनन्दं उच्चिनतू’’ति । अथ खो आयस्मा महाकस्सपो आयस्मन्तम्पि आनन्दं उच्चिनि।
अथ खो थेरानं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘कत्थ नु खो मयं धम्मञ्च विनयञ्च सङ्गायेय्यामा’’ति? अथ खो थेरानं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘राजगहं खो महागोचरं पहूतसेनासनं, यंनून मयं राजगहे वस्सं वसन्ता धम्मञ्च विनयञ्च सङ्गायेय्याम। न अञ्ञे भिक्खू राजगहे वस्सं उपगच्छेय्यु’’न्ति।
अथ खो आयस्मा महाकस्सपो सङ्घं ञापेसि –
४३८. ‘‘सुणातु मे, आवुसो, सङ्घो। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इमानि पञ्च भिक्खुसतानि सम्मन्नेय्य – राजगहे वस्सं वसन्तानि धम्मञ्च विनयञ्च सङ्गायितुं, न अञ्ञेहि भिक्खूहि राजगहे वस्सं वसितब्बन्ति। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, आवुसो, सङ्घो। इमानि पञ्च भिक्खुसतानि सम्मन्नति – राजगहे वस्सं वसन्तानि धम्मञ्च विनयञ्च सङ्गायितुं, न अञ्ञेहि भिक्खूहि राजगहे वस्सं वसितब्बन्ति। यस्सायस्मतो खमति इमेसं पञ्चन्नं भिक्खुसतानं सम्मुति – राजगहे वस्सं वसन्तानं धम्मञ्च विनयञ्च सङ्गायितुं, न अञ्ञेहि भिक्खूहि राजगहे वस्सं वसितब्बन्ति – सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘सम्मतानि सङ्घेन इमानि पञ्च भिक्खुसतानि राजगहे वस्सं वसन्तानि धम्मञ्च विनयञ्च सङ्गायितुं, न अञ्ञेहि भिक्खूहि राजगहे वस्सं वसितब्बन्ति। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
अथ खो थेरा भिक्खू राजगहं अगमंसु धम्मञ्च विनयञ्च सङ्गायितुं। अथ खो थेरानं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘भगवता खो, आवुसो, खण्डफुल्लप्पटिसङ्खरणं वण्णितं। हन्द मयं, आवुसो, पठमं मासं खण्डफुल्लं पटिसङ्खरोम; मज्झिमं मासं सन्निपतित्वा धम्मञ्च विनयञ्च सङ्गायिस्सामा’’ति।
अथ खो थेरा भिक्खू पठमं मासं खण्डफुल्लं पटिसङ्खरिंसु। अथ खो आयस्मा आनन्दो – स्वे सन्निपातो [सन्निपातोति (क॰)] न खो मेतं पतिरूपं, योहं सेक्खो समानो सन्निपातं गच्छेय्यन्ति – बहुदेव रत्तिं कायगताय सतिया वीतिनामेत्वा रत्तिया पच्चूससमयं ‘निपज्जिस्सामी’ति कायं आवज्जेसि। अप्पत्तञ्च सीसं बिब्बोहनं, भूमितो च पादा मुत्ता। एतस्मिं अन्तरे अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चि।
४३९. अथ खो आयस्मा आनन्दो अरहा समानो सन्निपातं अगमासि। अथ खो आयस्मा महाकस्सपो सङ्घं ञापेसि –
‘‘सुणातु मे, आवुसो, सङ्घो। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं उपालिं विनयं पुच्छेय्य’’न्ति।
आयस्मा उपालि सङ्घं ञापेसि –
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं आयस्मता महाकस्सपेन विनयं पुट्ठो विस्सज्जेय्य’’न्ति।
अथ खो आयस्मा महाकस्सपो आयस्मन्तं उपालिं एतदवोच – ‘‘पठमं, आवुसो उपालि , पाराजिकं कत्थ पञ्ञत्त’’न्ति? ‘‘वेसालियं भन्ते’’ति। ‘‘कं आरब्भा’’ति? ‘‘सुदिन्नं कलन्दपुत्तं आरब्भा’’ति। ‘‘किस्मिं वत्थुस्मि’’न्ति? ‘‘मेथुनधम्मे’’ति। अथ खो आयस्मा महाकस्सपो आयस्मन्तं उपालिं पठमस्स पाराजिकस्स वत्थुम्पि पुच्छि, निदानम्पि पुच्छि, पुग्गलम्पि पुच्छि, पञ्ञत्तिम्पि पुच्छि, अनुपञ्ञत्तिम्पि पुच्छि, आपत्तिम्पि पुच्छि, अनापत्तिम्पि पुच्छि। ‘‘दुतियं पनावुसो उपालि, पाराजिकं कत्थ पञ्ञत्त’’न्ति? ‘‘राजगहे भन्ते’’ति। ‘‘कं आरब्भा’’ति? ‘‘धनियं कुम्भकारपुत्तं आरब्भा’’ति। ‘‘किस्मिं वत्थुस्मि’’न्ति? ‘‘अदिन्नादाने’’ति। अथ खो आयस्मा महाकस्सपो आयस्मन्तं उपालिं दुतियस्स पाराजिकस्स वत्थुम्पि पुच्छि, निदानम्पि पुच्छि, पुग्गलम्पि पुच्छि, पञ्ञत्तिम्पि पुच्छि, अनुपञ्ञत्तिम्पि पुच्छि, आपत्तिम्पि पुच्छि, अनापत्तिम्पि पुच्छि। ‘‘ततियं पनावुसो उपालि, पाराजिकं कत्थ पञ्ञत्त’’न्ति? ‘‘वेसालियं भन्ते’’ति। ‘‘कं आरब्भा’’ति? ‘‘सम्बहुले भिक्खू आरब्भा’’ति। ‘‘किस्मिं वत्थुस्मि’’न्ति? ‘‘मनुस्सविग्गहे’’ति। अथ खो आयस्मा महाकस्सपो आयस्मन्तं उपालिं ततियस्स पाराजिकस्स वत्थुम्पि पुच्छि, निदानम्पि पुच्छि, पुग्गलम्पि पुच्छि, पञ्ञत्तिम्पि पुच्छि, अनुपञ्ञत्तिम्पि पुच्छि, आपत्तिम्पि पुच्छि, अनापत्तिम्पि पुच्छि। ‘‘चतुत्थं पनावुसो उपालि, पाराजिकं कत्थ पञ्ञत्त’’न्ति? ‘‘वेसालियं भन्ते’’ति। ‘‘कं आरब्भा’’ति? ‘‘वग्गुमुदातीरिये भिक्खू आरब्भा’’ति। ‘‘किस्मिं वत्थुस्मि’’न्ति? ‘‘उत्तरिमनुस्सधम्मे’’ति। अथ खो आयस्मा महाकस्सपो आयस्मन्तं उपालिं चतुत्थस्स पाराजिकस्स वत्थुम्पि पुच्छि, निदानम्पि पुच्छि, पुग्गलम्पि पुच्छि, पञ्ञत्तिम्पि पुच्छि, अनुपञ्ञत्तिम्पि पुच्छि, आपत्तिम्पि पुच्छि, अनापत्तिम्पि पुच्छि। एतेनेव उपायेन उभतोविभङ्गे पुच्छि। पुट्ठो पुट्ठो आयस्मा उपालि विस्सज्जेसि।
४४०. अथ खो आयस्मा महाकस्सपो सङ्घं ञापेसि –
‘‘सुणातु मे, आवुसो, सङ्घो। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं आनन्दं धम्मं पुच्छेय्य’’न्ति।
आयस्मा आनन्दो सङ्घं ञापेसि –
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं आयस्मता महाकस्सपेन धम्मं पुट्ठो विस्सज्जेय्य’’न्ति।
अथ खो आयस्मा महाकस्सपो आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘ब्रह्मजालं, आवुसो आनन्द, कत्थ भासित’’न्ति? ‘‘अन्तरा च, भन्ते, राजगहं अन्तरा च नाळन्दं राजागारके अम्बलट्ठिकाया’’ति। ‘‘कं आरब्भा’’ति? ‘‘सुप्पियञ्च परिब्बाजकं ब्रह्मदत्तञ्च माणव’’न्ति। अथ खो आयस्मा महाकस्सपो आयस्मन्तं आनन्दं ब्रह्मजालस्स निदानम्पि पुच्छि, पुग्गलम्पि पुच्छि। ‘‘सामञ्ञफलं पनावुसो आनन्द, कत्थ भासित’’न्ति? ‘‘राजगहे, भन्ते, जीवकम्बवने’’ति। ‘‘केन सद्धि’’न्ति? ‘‘अजातसत्तुना वेदेहिपुत्तेन सद्धि’’न्ति। अथ खो आयस्मा महाकस्सपो आयस्मन्तं आनन्दं सामञ्ञफलस्स निदानम्पि पुच्छि, पुग्गलम्पि पुच्छि। एतेनेव उपायेन पञ्चपि निकाये पुच्छि। पुट्ठो पुट्ठो आयस्मा आनन्दो विस्सज्जेसि।
२. खुद्दानुखुद्दकसिक्खापदकथा
४४१. अथ खो आयस्मा आनन्दो थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘भगवा मं, भन्ते, परिनिब्बानकाले एवमाह – ‘आकङ्खमानो, आनन्द, सङ्घो ममच्चयेन खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानि समूहनेय्या’’’ति। ‘‘पुच्छि पन त्वं, आवुसो आनन्द, भगवन्तं – ‘कतमानि पन, भन्ते, खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानी’’’ति? ‘‘न खोहं, भन्ते, भगवन्तं पुच्छिं – ‘कतमानि पन, भन्ते, खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानी’’ति। एकच्चे थेरा एवमाहंसु – ‘‘चत्तारि पाराजिकानि ठपेत्वा, अवसेसानि खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानी’’ति। एकच्चे थेरा एवमाहंसु – ‘‘चत्तारि पाराजिकानि ठपेत्वा , तेरस सङ्घादिसेसे ठपेत्वा, अवसेसानि खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानी’’ति। एकच्चे थेरा एवमाहंसु – ‘‘चत्तारि पाराजिकानि ठपेत्वा, तेरस सङ्घादिसेसे ठपेत्वा, द्वे अनियते ठपेत्वा, अवसेसानि खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानी’’ति। एकच्चे थेरा एवमाहंसु – ‘‘चत्तारि पाराजिकानि ठपेत्वा, तेरस सङ्घादिसेसे ठपेत्वा, द्वे अनियते ठपेत्वा, तिंस निस्सग्गिये पाचित्तिये ठपेत्वा, अवसेसानि खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानी’’ति। एकच्चे थेरा एवमाहंसु – ‘‘चत्तारि पाराजिकानि ठपेत्वा, तेरस सङ्घादिसेसे ठपेत्वा, द्वे अनियते ठपेत्वा, तिंस निस्सग्गिये पाचित्तिये ठपेत्वा, द्वेनवुति पाचित्तिये ठपेत्वा, अवसेसानि खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानी’’ति। एकच्चे थेरा एवमाहंसु – ‘‘चत्तारि पाराजिकानि ठपेत्वा, तेरस सङ्घादिसेसे ठपेत्वा, द्वे अनियते ठपेत्वा, तिंस निस्सग्गिये पाचित्तिये ठपेत्वा, द्वेनवुति पाचित्तिये ठपेत्वा, चत्तारो पाटिदेसनीये ठपेत्वा, अवसेसानि खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानी’’ति।
४४२. अथ खो आयस्मा महाकस्सपो सङ्घं ञापेसि –
‘‘सुणातु मे, आवुसो, सङ्घो। सन्तम्हाकं सिक्खापदानि गिहिगतानि। गिहिनोपि जानन्ति – ‘इदं वो समणानं सक्यपुत्तियानं कप्पति, इदं वो न कप्पती’ति। सचे मयं खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानि समूहनिस्साम, भविस्सन्ति वत्तारो – ‘धूमकालिकं समणेन गोतमेन सावकानं सिक्खापदं पञ्ञत्तं। याविमेसं सत्था अट्ठासि ताविमे सिक्खापदेसु सिक्खिंसु। यतो इमेसं सत्था परिनिब्बुतो, न दानिमे सिक्खापदेसु सिक्खन्ती’ति। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो अप्पञ्ञत्तं नप्पञ्ञपेय्य, पञ्ञत्तं न समुच्छिन्देय्य, यथापञ्ञत्तेसु सिक्खापदेसु समादाय वत्तेय्य। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, आवुसो, सङ्घो। सन्तम्हाकं सिक्खापदानि गिहिगतानि। गिहिनोपि जानन्ति – ‘इदं वो समणानं सक्यपुत्तियानं कप्पति, इदं वो न कप्पती’ति। सचे मयं खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानि समूहनिस्साम, भविस्सन्ति वत्तारो – ‘धूमकालिकं समणेन गोतमेन सावकानं सिक्खापदं पञ्ञत्तं । याविमेसं सत्था अट्ठासि ताविमे सिक्खापदेसु सिक्खिंसु। यतो इमेसं सत्था परिनिब्बुतो, न दानिमे सिक्खापदेसु सिक्खन्ती’ति। सङ्घो अप्पञ्ञत्तं नप्पञ्ञपेति, पञ्ञत्तं न समुच्छिन्दति, यथापञ्ञत्तेसु सिक्खापदेसु समादाय वत्तति। यस्सायस्मतो खमति अप्पञ्ञत्तस्स अप्पञ्ञापना, पञ्ञत्तस्स असमुच्छेदो, यथापञ्ञत्तेसु सिक्खापदेसु समादाय वत्तना, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘सङ्घो अप्पञ्ञत्तं नप्पञ्ञपेति, पञ्ञत्तं न समुच्छिन्दति, यथापञ्ञत्तेसु सिक्खापदेसु समादाय वत्तति। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
४४३. अथ खो थेरा भिक्खू आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोचुं – ‘‘इदं ते, आवुसो आनन्द, दुक्कटं, यं त्वं भगवन्तं न पुच्छि – ‘कतमानि पन, भन्ते, खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानी’ति। देसेहि तं दुक्कट’’न्ति। ‘‘अहं खो, भन्ते, अस्सतिया भगवन्तं न पुच्छिं – ‘कतमानि पन, भन्ते, खुद्दानुखुद्दकानि सिक्खापदानी’ति। नाहं तं दुक्कटं पस्सामि, अपि चायस्मन्तानं सद्धाय देसेमि तं दुक्कट’’न्ति। ‘‘इदम्पि ते, आवुसो आनन्द, दुक्कटं, यं त्वं भगवतो वस्सिकसाटिकं अक्कमित्वा सिब्बेसि। देसेहि तं दुक्कट’’न्ति। ‘‘अहं खो, भन्ते, न अगारवेन भगवतो वस्सिकसाटिकं अक्कमित्वा सिब्बेसिं। नाहं तं दुक्कटं पस्सामि, अपि चायस्मन्तानं सद्धाय देसेमि तं दुक्कट’’न्ति। ‘‘इदम्पि ते, आवुसो आनन्द, दुक्कटं, यं त्वं मातुगामेहि भगवतो सरीरं पठमं वन्दापेसि, तासं रोदन्तीनं भगवतो सरीरं अस्सुकेन मक्खितं। देसेहि तं दुक्कट’’न्ति। अहं खो, भन्ते – मायिमासं [मायिमा (सी॰ स्या॰)] विकाले अहेसुन्ति – मातुगामेहि भगवतो सरीरं पठमं वन्दापेसिं। नाहं तं दुक्कटं पस्सामि, अपि चायस्मन्तानं सद्धाय देसेमि तं दुक्कट’’न्ति। ‘‘इदम्पि ते, आवुसो आनन्द, दुक्कटं, यं त्वं भगवता ओळारिके निमित्ते कयिरमाने, ओळारिके ओभासे कयिरमाने, न भगवन्तं याचि – ‘तिट्ठतु भगवा कप्पं, तिट्ठतु सुगतो कप्पं, बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सान’न्ति। देसेहि तं दुक्कट’’न्ति। ‘‘अहं खो, भन्ते, मारेन परियुट्ठितचित्तो न भगवन्तं याचिं – ‘तिट्ठतु भगवा कप्पं, तिट्ठतु सुगतो कप्पं, बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सान’न्ति। नाहं तं दुक्कटं पस्सामि, अपि चायस्मन्तानं सद्धाय देसेमि तं दुक्कट’’न्ति। ‘‘इदम्पि ते, आवुसो आनन्द, दुक्कटं यं त्वं मातुगामस्स तथागतप्पवेदिते धम्मविनये पब्बज्जं उस्सुक्कं अकासि। देसेहि तं दुक्कट’’न्ति। ‘‘अहं खो, भन्ते, अयं महापजापति गोतमी भगवतो मातुच्छा आपादिका पोसिका खीरस्स दायिका भगवन्तं जनेत्तिया कालङ्कताय थञ्ञं पायेसीति मातुगामस्स तथागतप्पवेदिते धम्मविनये पब्बज्जं उस्सुक्कं अकासिं। नाहं तं दुक्कटं पस्सामि, अपि चायस्मन्तानं सद्धाय देसेमि तं दुक्कट’’न्ति।
४४४. तेन खो पन समयेन आयस्मा पुराणो दक्खिणागिरिस्मिं चारिकं चरति महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं पञ्चमत्तेहि भिक्खुसतेहि। अथ खो आयस्मा पुराणो थेरेहि भिक्खूहि धम्मे च विनये च सङ्गीते दक्खिणागिरिस्मिं यथाभिरन्तं विहरित्वा येन राजगहं येन वेळुवनं कलन्दकनिवापो येन थेरा भिक्खू तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा थेरेहि भिक्खूहि सद्धिं पटिसम्मोदित्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं पुराणं थेरा भिक्खू एतदवोचुं – ‘‘थेरेहि, आवुसो पुराण, धम्मो च विनयो च सङ्गीतो। उपेहि तं सङ्गीति’’न्ति। ‘‘सुसङ्गीतावुसो, थेरेहि धम्मो च विनयो च। अपिच यथेव मया भगवतो सम्मुखा सुतं, सम्मुखा पटिग्गहितं, तथेवाहं धारेस्सामी’’ति।
३. ब्रह्मदण्डकथा
४४५. अथ खो आयस्मा आनन्दो थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘भगवा मं, भन्ते, परिनिब्बानकाले एवमाह – ‘तेन हानन्द, सङ्घो ममच्चयेन छन्नस्स भिक्खुनो ब्रह्मदण्डं आणापेतू’’’ति । ‘‘पुच्छि पन त्वं, आवुसो आनन्द, भगवन्तं – ‘कतमो पन, भन्ते, ब्रह्मदण्डो’’’ति? ‘‘पुच्छिं खोहं, भन्ते, भगवन्तं – ‘कतमो पन, भन्ते, ब्रह्मदण्डो’’’ति? ‘‘छन्नो, आनन्द, भिक्खु यं इच्छेय्य तं वदेय्य। भिक्खूहि छन्नो भिक्खु नेव वत्तब्बो, न ओवदितब्बो, नानुसासितब्बो’’ति। ‘‘तेन हावुसो आनन्द, त्वंयेव छन्नस्स भिक्खुनो ब्रह्मदण्डं आणापेही’’ति। ‘‘कथाहं, भन्ते, छन्नस्स भिक्खुनो ब्रह्मदण्डं आणापेमि, चण्डो सो भिक्खु फरुसो’’ति? ‘तेन हावुसो आनन्द, बहुकेहि भिक्खूहि सद्धिं गच्छाही’’ति। ‘‘एवं भन्ते’’ति खो आयस्मा आनन्दो थेरानं भिक्खूनं पटिस्सुत्वा महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं पञ्चमत्तेहि भिक्खुसतेहि नावाय उज्जवनिकाय कोसम्बिं उज्जवि, नावाय पच्चोरोहित्वा रञ्ञो उदेनस्स [उतेनस्स (क॰)] उय्यानस्स अविदूरे अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदि। तेन खो पन समयेन राजा उदेनो उय्याने परिचारेसि सद्धिं ओरोधेन। अस्सोसि खो रञ्ञो उदेनस्स ओरोधो – ‘‘अम्हाकं किर आचरियो अय्यो आनन्दो उय्यानस्स अविदूरे अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसिन्नो’’ति। अथ खो रञ्ञो उदेनस्स ओरोधो राजानं उदेनं एतदवोच – ‘‘अम्हाकं किर, देव, आचरियो अय्यो आनन्दो उय्यानस्स अविदूरे अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसिन्नो। इच्छाम मयं, देव, अय्यं आनन्दं पस्सितु’’न्ति। ‘‘तेन हि तुम्हे समणं आनन्दं पस्सथा’’ति।
अथ खो रञ्ञो उदेनस्स ओरोधो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो रञ्ञो उदेनस्स ओरोधं आयस्मा आनन्दो धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि । अथ खो रञ्ञो उदेनस्स ओरोधो आयस्मता आनन्देन धम्मिया कथाय सन्दस्सितो समादपितो समुत्तेजितो सम्पहंसितो आयस्मतो आनन्दस्स पञ्च उत्तरासङ्गसतानि पादासि। अथ खो रञ्ञो उदेनस्स ओरोधो आयस्मतो आनन्दस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना आयस्मन्तं आनन्दं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा येन राजा उदेनो तेनुपसङ्कमि। अद्दसा खो राजा उदेनो ओरोधं दूरतोव आगच्छन्तं। दिस्वान ओरोधं एतदवोच – ‘‘अपि नु खो तुम्हे समणं आनन्दं पस्सित्था’’ति? ‘‘अपस्सिम्हा खो मयं, देव, अय्यं आनन्द’’न्ति। ‘‘अपि नु तुम्हे समणस्स आनन्दस्स किञ्चि अदत्था’’ति? ‘‘अदम्हा खो मयं, देव, अय्यस्स आनन्दस्स पञ्च उत्तरासङ्गसतानी’’ति। राजा उदेनो उज्झायति खिय्यति विपाचेति – ‘‘कथञ्हि नाम समणो आनन्दो ताव बहुं चीवरं पटिग्गहेस्सति! दुस्सवाणिज्जं वा समणो आनन्दो करिस्सति, पग्गाहिकसालं वा पसारेस्सती’’ति!
अथ खो राजा उदेनो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो राजा उदेनो आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘आगमा नु ख्विध, भो आनन्द, अम्हाकं ओरोधो’’ति? ‘‘आगमासि खो ते इध, महाराज, ओरोधो’’ति। ‘‘अपि पन भोतो आनन्दस्स किञ्चि अदासी’’ति? ‘‘अदासि खो मे, महाराज, पञ्च उत्तरासङ्गसतानी’’ति। ‘‘किं पन भवं आनन्दो ताव बहुं चीवरं करिस्सती’’ति? ‘‘ये [ये पन (क॰)] ते, महाराज, भिक्खू दुब्बलचीवरा तेहि सद्धिं संविभजिस्सामी’’ति। ‘‘यानि खो पन, भो आनन्द, पोराणकानि दुब्बलचीवरानि तानि कथं करिस्सथा’’ति? ‘‘तानि, महाराज, उत्तरत्थरणं करिस्सामा’’ति। ‘‘यानि पन, भो आनन्द, पोराणकानि उत्तरत्थरणानि तानि कथं करिस्सथा’’ति? ‘‘तानि, महाराज, भिसिच्छवियो करिस्सामा’’ति। ‘‘या पन, भो आनन्द, पोराणका भिसिच्छवियो ता कथं करिस्सथा’’ति? ‘‘ता, महाराज, भूमत्थरणं करिस्सामा’’ति। ‘‘यानि पन, भो आनन्द, पोराणकानि भूमत्थरणानि तानि कथं करिस्सथा’’ति? ‘‘तानि, महाराज, पादपुञ्छनियो करिस्सामा’’ति। ‘‘या पन, भो आनन्द, पोराणका पादपुञ्छनियो ता कथं करिस्सथा’’ति?। ‘‘ता, महाराज, रजोहरणं करिस्सामा’’ति। ‘‘यानि पन, भो आनन्द, पोराणकानि रजोहरणानि तानि कथं करिस्सथा’’ति? ‘‘तानि, महाराज, कोट्टेत्वा चिक्खल्लेन मद्दित्वा परिभण्डं लिम्पिस्सामा’’ति।
अथ खो राजा उदेनो – सब्बेविमे समणा सक्यपुत्तिया योनिसो उपनेन्ति, न कुलवं गमेन्तीति – आयस्मतो आनन्दस्स अञ्ञानिपि पञ्च दुस्ससतानि पादासि। अयञ्चरहि आयस्मतो आनन्दस्स पठमं चीवरभिक्खा उप्पज्जि चीवरसहस्सं। अथ खो आयस्मा आनन्दो येन घोसितारामो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि। अथ खो आयस्मा छन्नो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं छन्नं आयस्मा आनन्दो एतदवोच – ‘‘सङ्घेन ते, आवुसो छन्न, ब्रह्मदण्डो आणापितो’’ति।
‘‘कतमो पन, भन्ते आनन्द, ब्रह्मदण्डो आणापितो’’ति? ‘‘त्वं, आवुसो छन्न, भिक्खू यं इच्छेय्यासि तं वदेय्यासि। भिक्खूहि त्वं नेव वत्तब्बो, न ओवदितब्बो, नानुसासितब्बो’’ति। ‘‘नन्वाहं, भन्ते आनन्द, हतो एत्तावता, यतोहं भिक्खूहि नेव वत्तब्बो, न ओवदितब्बो, नानुसासितब्बो’’ति तत्थेव मुच्छितो पपतो। अथ खो आयस्मा छन्नो ब्रह्मदण्डेन अट्टीयमानो हरायमानो जिगुच्छमानो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति, तदनुत्तरं ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरो च पनायस्मा छन्नो अरहतं अहोसि। अथ खो आयस्मा छन्नो अरहत्तं पत्तो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘पटिप्पस्सम्भेहि दानि मे, भन्ते आनन्द, ब्रह्मदण्ड’’न्ति। ‘‘यदग्गेन तया, आवुसो छन्न, अरहत्तं सच्छिकतं तदग्गेन ते ब्रह्मदण्डो पटिप्पस्सद्धो’’ति। इमाय खो पन विनयसङ्गीतिया पञ्च भिक्खुसतानि अनूनानि अनधिकानि अहेसुं। तस्मा अयं विनयसङ्गीति ‘‘पञ्चसतिका’’ति वुच्चतीति।
पञ्चसतिकक्खन्धको एकादसमो।
इमम्हि खन्धके वत्थू तेवीसति।
तस्सुद्दानं –
परिनिब्बुते सम्बुद्धे, थेरो कस्सपसव्हयो।
आमन्तयि भिक्खुगणं, सद्धम्ममनुपालको।
पावायद्धानमग्गम्हि, सुभद्देन पवेदितं।
सङ्गायिस्साम सद्धम्मं, अधम्मो पुरे दिप्पति॥
एकेनून पञ्चसतं, आनन्दम्पि च उच्चिनि।
धम्मविनयसङ्गीतिं, वसन्तो गुहमुत्तमे॥
उपालिं विनयं पुच्छि, सुत्तन्तानन्दपण्डितं।
पिटकं तीणि सङ्गीतिं, अकंसु जिनसावका॥
न पुच्छि अक्कमित्वान, वन्दापेसि न याचि च॥
पब्बज्जं मातुगामस्स, सद्धाय दुक्कटानि मे।
पुराणो ब्रह्मदण्डञ्च, ओरोधो उदेनेन सह॥
ताव बहु दुब्बलञ्च, उत्तरत्थरणा भिसि।
भूमत्थरणा पुञ्छनियो, रजो चिक्खल्लमद्दना॥
सहस्सचीवरं उप्पज्जि, पठमानन्दसव्हयो।
तज्जितो ब्रह्मदण्डेन, चतुस्सच्चं अपापुणि।
वसीभूता पञ्चसता, तस्मा पञ्चसती इति॥
पञ्चसतिकक्खन्धकं निट्ठितं।