Tipitaka >> Abhidhamma Pitaka >> Puggalapannatti >> Pali-Devanagri version-Chapter 4
Puggalapannatti Chapter 4[]
४. चतुक्कपुग्गलपञ्ञत्ति
१३२. कतमो च पुग्गलो असप्पुरिसो? इधेकच्चो पुग्गलो पाणातिपाती होति, अदिन्नादायी होति, कामेसुमिच्छाचारी होति, मुसावादी होति, सुरामेरयमज्जपमादट्ठायी होति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘असप्पुरिसो’’।
१३३. कतमो च पुग्गलो असप्पुरिसेन असप्पुरिसतरो? इधेकच्चो पुग्गलो अत्तना च पाणातिपाती होति परञ्च पाणातिपाते समादपेति , अत्तना च अदिन्नादायी होति परञ्च अदिन्नादाने समादपेति, अत्तना च कामेसुमिच्छाचारी होति परञ्च कामेसुमिच्छाचारे समादपेति, अत्तना च मुसावादी होति परञ्च मुसावादे समादपेति, अत्तना च सुरामेरयमज्जपमादट्ठायी होति परञ्च सुरामेरयमज्जपमादट्ठाने समादपेति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘असप्पुरिसेन असप्पुरिसतरो’’।
१३४. कतमो च पुग्गलो सप्पुरिसो? इधेकच्चो पुग्गलो पाणातिपाता पटिविरतो होति , अदिन्नादाना पटिविरतो होति, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो होति, मुसावादा पटिविरतो होति, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरतो होति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘सप्पुरिसो’’।
१३५. कतमो च पुग्गलो सप्पुरिसेन सप्पुरिसतरो? इधेकच्चो पुग्गलो अत्तना च पाणातिपाता पटिविरतो होति परञ्च पाणातिपाता वेरमणिया समादपेति, अत्तना च अदिन्नादाना पटिविरतो होति परञ्च अदिन्नादाना वेरमणिया समादपेति, अत्तना च कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो होति परञ्च कामेसुमिच्छाचारा वेरमणिया समादपेति, अत्तना च मुसावादा पटिविरतो होति परञ्च मुसावादा वेरमणिया समादपेति, अत्तना च सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरतो होति परञ्च सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना वेरमणिया समादपेति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘सप्पुरिसेन सप्पुरिसतरो’’।
१३६. कतमो च पुग्गलो पापो? इधेकच्चो पुग्गलो पाणातिपाती होति, अदिन्नादायी होति, कामेसुमिच्छाचारी होति, मुसावादी होति, पिसुणवाचो [पिसुणावाचो] होति, फरुसवाचो [फरुसावाचो (सी॰) दी॰ नि॰ ३.११५] होति, सम्फप्पलापी होति, अभिज्झालु होति, ब्यापन्नचित्तो होति, मिच्छादिट्ठि [मिच्छादिट्ठी (क॰)] होति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘पापो’’।
१३७. कतमो च पुग्गलो पापेन पापतरो? इधेकच्चो पुग्गलो अत्तना च पाणातिपाती होति परञ्च पाणातिपाते समादपेति, अत्तना च अदिन्नादायी होति परञ्च अदिन्नादाने समादपेति, अत्तना च कामेसुमिच्छाचारी होति परञ्च कामेसुमिच्छाचारे समादपेति, अत्तना च मुसावादी होति परञ्च मुसावादे समादपेति, अत्तना च पिसुणवाचो होति परञ्च पिसुणाय वाचाय समादपेति, अत्तना च फरुसवाचो होति परञ्च फरुसाय वाचाय समादपेति, अत्तना च सम्फप्पलापी होति परञ्च सम्फप्पलापे समादपेति, अत्तना च अभिज्झालु होति परञ्च अभिज्झाय समादपेति, अत्तना च ब्यापन्नचित्तो होति परञ्च ब्यापादे समादपेति, अत्तना च मिच्छादिट्ठि होति परञ्च मिच्छादिट्ठिया समादपेति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘पापेन पापतरो’’।
१३८. कतमो च पुग्गलो कल्याणो? इधेकच्चो पुग्गलो पाणातिपाता पटिविरतो होति, अदिन्नादाना पटिविरतो होति , कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो होति, मुसावादा पटिविरतो होति, पिसुणाय वाचाय पटिविरतो होति, फरुसाय वाचाय पटिविरतो होति, सम्फप्पलापा पटिविरतो होति, अनभिज्झालु होति, अब्यापन्नचित्तो होति, सम्मादिट्ठि [सम्मादिट्ठी (क॰)] होति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘कल्याणो’’।
१३९. कतमो च पुग्गलो कल्याणेन कल्याणतरो? इधेकच्चो पुग्गलो अत्तना च पाणातिपाता पटिविरतो होति परञ्च पाणातिपाता वेरमणिया समादपेति, अत्तना च अदिन्नादाना पटिविरतो होति परञ्च अदिन्नादाना वेरमणिया समादपेति, अत्तना च कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो होति परञ्च कामेसुमिच्छाचारा वेरमणिया समादपेति, अत्तना च मुसावादा पटिविरतो होति परञ्च मुसावादा वेरमणिया समादपेति, अत्तना च पिसुणाय वाचाय पटिविरतो होति परञ्च पिसुणाय वाचाय वेरमणिया समादपेति, अत्तना च फरुसाय वाचाय पटिविरतो होति परञ्च फरुसाय वाचाय वेरमणिया समादपेति, अत्तना च सम्फप्पलापा पटिविरतो होति परञ्च सम्फप्पलापा वेरमणिया समादपेति, अत्तना च अनभिज्झालु होति परञ्च अनभिज्झाय समादपेति, अत्तना च अब्यापन्नचित्तो होति परञ्च अब्यापादे समादपेति, अत्तना च सम्मादिट्ठि होति परञ्च सम्मादिट्ठिया समादपेति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘कल्याणेन कल्याणतरो’’।
१४०. कतमो च पुग्गलो पापधम्मो? इधेकच्चो पुग्गलो पाणातिपाती होति, अदिन्नादायी होति…पे॰… मिच्छादिट्ठि होति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘पापधम्मो’’।
१४१. कतमो च पुग्गलो पापधम्मेन पापधम्मतरो? इधेकच्चो पुग्गलो अत्तना च पाणातिपाती होति परञ्च पाणातिपाते समादपेति, अत्तना च अदिन्नादायी होति परञ्च अदिन्नादाने समादपेति…पे॰… अत्तना च मिच्छादिट्ठि होति परञ्च मिच्छादिट्ठिया समादपेति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘पापधम्मेन पापधम्मतरो’’।
१४२. कतमो च पुग्गलो कल्याणधम्मो? इधेकच्चो पुग्गलो पाणातिपाता पटिविरतो होति, अदिन्नादाना पटिविरतो होति…पे॰… समादिट्ठि होति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘कल्याणधम्मो’’।
१४३. कतमो च पुग्गलो कल्याणधम्मेन कल्याणधम्मतरो? इधेकच्चो पुग्गलो अत्तना च पाणातिपाता पटिविरतो होति परञ्च पाणातिपाता वेरमणिया समादपेति…पे॰… अत्तना च सम्मादिट्ठि होति परञ्च सम्मादिट्ठिया समादपेति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘कल्याणधम्मेन कल्याणधम्मतरो’’।
१४४. कतमो च पुग्गलो सावज्जो? इधेकच्चो पुग्गलो सावज्जेन कायकम्मेन समन्नागतो होति, सावज्जेन वचीकम्मेन समन्नागतो होति, सावज्जेन मनोकम्मेन समन्नागतो होति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘सावज्जो’’।
१४५. कतमो च पुग्गलो वज्जबहुलो? इधेकच्चो पुग्गलो सावज्जेन बहुलं कायकम्मेन समन्नागतो होति अप्पं अनवज्जेन, सावज्जेन बहुलं वचीकम्मेन समन्नागतो होति अप्पं अनवज्जेन, सावज्जेन बहुलं मनोकम्मेन समन्नागतो होति अप्पं अनवज्जेन – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘वज्जबहुलो’’।
१४६. कतमो च पुग्गलो अप्पवज्जो? इधेकच्चो पुग्गलो अनवज्जेन बहुलं कायकम्मेन समन्नागतो होति अप्पं सावज्जेन, अनवज्जेन बहुलं वचीकम्मेन समन्नागतो होति अप्पं सावज्जेन, अनवज्जेन बहुलं मनोकम्मेन समन्नागतो होति अप्पं सावज्जेन – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘अप्पवज्जो’’।
१४७. कतमो च पुग्गलो अनवज्जो? इधेकच्चो पुग्गलो अनवज्जेन कायकम्मेन समन्नागतो होति, अनवज्जेन वचीकम्मेन समन्नागतो होति, अनवज्जेन मनोकम्मेन समन्नागतो होति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘अनवज्जो’’।
१४८. कतमो च पुग्गलो उग्घटितञ्ञू? यस्स पुग्गलस्स सह उदाहटवेलाय धम्माभिसमयो होति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘उग्घटितञ्ञू’’।
१४९. कतमो च पुग्गलो विपञ्चितञ्ञू? यस्स पुग्गलस्स संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थे विभजियमाने धम्माभिसमयो होति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘विपञ्चितञ्ञू’’।
१५०. कतमो च पुग्गलो नेय्यो? यस्स पुग्गलस्स उद्देसतो परिपुच्छतो योनिसो मनसिकरोतो कल्याणमित्ते सेवतो भजतो पयिरुपासतो एवं अनुपुब्बेन धम्माभिसमयो होति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘नेय्यो’’।
१५१. कतमो च पुग्गलो पदपरमो? यस्स पुग्गलस्स बहुम्पि सुणतो बहुम्पि भणतो बहुम्पि धारयतो बहुम्पि वाचयतो न ताय जातिया धम्माभिसमयो होति – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘पदपरमो’’।
१५२. कतमो च पुग्गलो युत्तप्पटिभानो [युत्तपटिभाणो (स्या॰) अ॰ नि॰ ४.१३२] नो मुत्तप्पटिभानो? इधेकच्चो पुग्गलो पञ्हं पुट्ठो समानो युत्तं वदति नो सीघं – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘युत्तप्पटिभानो नो मुत्तप्पटिभानो’’।
१५३. कतमो च पुग्गलो मुत्तप्पटिभानो नो युत्तप्पटिभानो? इधेकच्चो पुग्गलो पञ्हं पुट्ठो समानो सीघं वदति नो युत्तं – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘मुत्तप्पटिभानो नो युत्तप्पटिभानो’’।
१५४. कतमो च पुग्गलो युत्तप्पटिभानो च मुत्तप्पटिभानो च? इधेकच्चो पुग्गलो पञ्हं पुट्ठो समानो युत्तञ्च वदति सीघञ्च – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘युत्तप्पटिभानो च मुत्तप्पटिभानो च’’।
१५५. कतमो च पुग्गलो नेव युत्तप्पटिभानो नो मुत्तप्पटिभानो? इधेकच्चो पुग्गलो पञ्हं पुट्ठो समानो नेव युत्तं वदति नो सीघं – अयं वुच्चति, पुग्गलो ‘‘नेव युत्तप्पटिभानो नो मुत्तप्पटिभानो’’।
१५६. तत्थ कतमे चत्तारो धम्मकथिका पुग्गला? इधेकच्चो धम्मकथिको अप्पञ्च भासति असहितञ्च, परिसा चस्स न कुसला होति सहितासहितस्स। एवरूपो धम्मकथिको एवरूपाय परिसाय धम्मकथिकोत्वेव सङ्खं गच्छति।
इध पनेकच्चो धम्मकथिको अप्पञ्च भासति सहितञ्च, परिसा चस्स कुसला होति सहितासहितस्स। एवरूपो धम्मकथिको एवरूपाय परिसाय धम्मकथिकोत्वेव सङ्खं गच्छति।
इध पनेकच्चो धम्मकथिको बहुञ्च भासति असहितञ्च, परिसा चस्स न कुसला होति सहितासहितस्स। एवरूपो धम्मकथिको एवरूपाय परिसाय धम्मकथिकोत्वेव सङ्खं गच्छति।
इध पनेकच्चो धम्मकथिको बहुञ्च भासति सहितञ्च, परिसा चस्स कुसला होति सहितासहितस्स। एवरूपो धम्मकथिको एवरूपाय परिसाय धम्मकथिकोत्वेव सङ्खं गच्छति। इमे चत्तारो ‘‘धम्मकथिका पुग्गला’’।
१५७. तत्थ कतमे चत्तारो वलाहकूपमा पुग्गला? चत्तारो वलाहका – गज्जिता नो वस्सिता, वस्सिता नो गज्जिता, गज्जिता च वस्सिता च, नेव गज्जिता नो वस्सिता। एवमेवं चत्तारोमे वलाहकूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं। कतमे चत्तारो ? गज्जिता नो वस्सिता, वस्सिता नो गज्जिता, गज्जिता च वस्सिता च, नेव गज्जिता नो वस्सिता।
कथञ्च पुग्गलो गज्जिता होति नो वस्सिता? इधेकच्चो पुग्गलो भासिता होति, नो कत्ता। एवं पुग्गलो गज्जिता होति, नो वस्सिता। सेय्यथापि सो वलाहको गज्जिता नो वस्सिता, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो वस्सिता होति नो गज्जिता? इधेकच्चो पुग्गलो कत्ता होति, नो भासिता। एवं पुग्गलो वस्सिता होति नो गज्जिता। सेय्यथापि सो वलाहको वस्सिता नो गज्जिता, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो गज्जिता च होति वस्सिता च? इधेकच्चो पुग्गलो भासिता च होति, कत्ता च। एवं पुग्गलो गज्जिता च होति वस्सिता च। सेय्यथापि सो वलाहको गज्जिता च वस्सिता च, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो नेव गज्जिता होति नो वस्सिता? इधेकच्चो पुग्गलो नेव भासिता होति नो कत्ता। एवं पुग्गलो नेव गज्जिता होति नो वस्सिता। सेय्यथापि सो वलाहको नेव गज्जिता नो वस्सिता, तथूपमो अयं पुग्गलो।
इमे चत्तारो वलाहकूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं।
१५८. तत्थ कतमे चत्तारो मूसिकूपमा पुग्गला? चतस्सो मूसिका – गाधं कत्ता नो वसिता, वसिता नो गाधं कत्ता, गाधं कत्ता च वसिता च, नेव गाधं कत्ता नो वसिता। एवमेवं चत्तारोमे मूसिकूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं। कतमे चत्तारो? गाधं कत्ता नो वसिता, वसिता नो गाधं कत्ता, गाधं कत्ता च वसिता च, नेव गाधं कत्ता नो वसिता।
कथञ्च पुग्गलो गाधं कत्ता होति नो वसिता? इधेकच्चो पुग्गलो धम्मं परियापुणाति – सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथं उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति, ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति यथाभूतं नप्पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति यथाभूतं नप्पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं नप्पजानाति। एवं पुग्गलो गाधं कत्ता होति नो वसिता। सेय्यथापि सा मूसिका गाधं कत्ता नो वसिता, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो वसिता होति नो गाधं कत्ता? इधेकच्चो पुग्गलो धम्मं न परियापुणाति – सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथं उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं पजानाति। एवं पुग्गलो वसिता होति नो गाधं कत्ता। सेय्यथापि सा मूसिका वसिता नो गाधं कत्ता, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो गाधं कत्ता च होति वसिता च? इधेकच्चो पुग्गलो धम्मं परियापुणाति – सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथं उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं पजानाति। एवं पुग्गलो गाधं कत्ता च होति वसिता च। सेय्यथापि सा मूसिका गाधं कत्ता च वसिता च, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो नेव गाधं कत्ता होति नो वसिता? इधेकच्चो पुग्गलो धम्मं न परियापुणाति – सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथं उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति, ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति यथाभूतं नप्पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति यथाभूतं नप्पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं नप्पजानाति। एवं पुग्गलो नेव गाधं कत्ता होति नो वसिता। सेय्यथापि सा मूसिका नेव गाधं कत्ता नो वसिता, तथूपमो अयं पुग्गलो।
इमे चत्तारो मूसिकूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं।
१५९. तत्थ कतमे चत्तारो अम्बूपमा पुग्गला? चत्तारि अम्बानि – आमं पक्कवण्णि [पक्कवण्णी], पक्कं आमवण्णि [आमवण्णी (स्या॰ क॰) अ॰ नि॰ ४.१०५], आमं आमवण्णि, पक्कं पक्कवण्णि। एवमेवं चत्तारोमे अम्बूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं। कतमे चत्तारो? आमो पक्कवण्णी, पक्को आमवण्णी, आमो आमवण्णी, पक्को पक्कवण्णी।
कथञ्च पुग्गलो आमो होति पक्कवण्णी? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स पासादिकं होति अभिक्कन्तं पटिक्कन्तं आलोकितं विलोकितं समिञ्जितं [सम्मिञ्जितं (सी॰ स्या॰)] पसारितं सङ्घाटिपत्तचीवरधारणं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति, ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति यथाभूतं नप्पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति यथाभूतं नप्पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं नप्पजानाति। एवं पुग्गलो आमो होति पक्कवण्णी। सेय्यथापि तं अम्बं आमं पक्कवण्णि, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो पक्को होति आमवण्णी? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स न पासादिकं होति अभिक्कन्तं पटिक्कन्तं आलोकितं विलोकितं समिञ्जितं पसारितं सङ्घाटिपत्तचीवरधारणं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं पजानाति। एवं पुग्गलो पक्को होति आमवण्णी। सेय्यथापि तं अम्बं पक्कं आमवण्णि, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो आमो होति आमवण्णी? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स न पासादिकं होति अभिक्कन्तं पटिक्कन्तं आलोकितं विलोकितं समिञ्जितं पसारितं सङ्घाटिपत्तचीवरधारणं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति…पे॰… ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं नप्पजानाति। एवं पुग्गलो आमो होति आमवण्णी। सेय्यथापि तं अम्बं आमं आमवण्णि, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो पक्को होति पक्कवण्णी? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स पासादिकं होति अभिक्कन्तं पटिक्कन्तं आलोकितं विलोकितं समिञ्जितं पसारितं सङ्घाटिपत्तचीवरधारणं । सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं पजानाति …पे॰… ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं पजानाति। एवं पुग्गलो पक्को होति पक्कवण्णी। सेय्यथापि तं अम्बं पक्कं पक्कवण्णि, तथूपमो अयं पुग्गलो।
इमे चत्तारो अम्बूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं।
१६०. तत्थ कतमे चत्तारो कुम्भूपमा पुग्गला? चत्तारो कुम्भा – तुच्छो पिहितो, पूरो विवटो, तुच्छो विवटो, पूरो पिहितो। एवमेवं चत्तारोमे कुम्भूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं। कतमे चत्तारो? तुच्छो पिहितो, पूरो विवटो, तुच्छो विवटो, पूरो पिहितो।
कथञ्च पुग्गलो तुच्छो होति पिहितो? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स पासादिकं होति अभिक्कन्तं पटिक्कन्तं आलोकितं विलोकितं समिञ्जितं पसारितं सङ्घाटिपत्तचीवरधारणं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति…पे॰… ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं नप्पजानाति। एवं पुग्गलो तुच्छो होति पिहितो। सेय्यथापि सो कुम्भो तुच्छो पिहितो, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो पूरो होति विवटो? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स न पासादिकं होति अभिक्कन्तं पटिक्कन्तं आलोकितं विलोकितं समिञ्जितं पसारितं सङ्घाटिपत्तचीवरधारणं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे॰… ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं पजानाति। एवं पुग्गलो पूरो होति विवटो। सेय्यथापि सो कुम्भो पूरो विवटो, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो तुच्छो होति विवटो? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स न पासादिकं होति अभिक्कन्तं पटिक्कन्तं आलोकितं विलोकितं समिञ्जितं पसारितं सङ्घाटिपत्तचीवरधारणं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति…पे॰… ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं नप्पजानाति। एवं पुग्गलो तुच्छो होति विवटो। सेय्यथापि सो कुम्भो तुच्छो विवटो, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो पूरो होति पिहितो? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स पासादिकं होति अभिक्कन्तं पटिक्कन्तं आलोकितं विलोकितं समिञ्जितं पसारितं सङ्घाटिपत्तचीवरधारणं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे॰… ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं पजानाति। एवं पुग्गलो पूरो होति पिहितो। सेय्यथापि सो कुम्भो पूरो पिहितो, तथूपमो अयं पुग्गलो। इमे चत्तारो कुम्भूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं।
१६१. तत्थ कतमे चत्तारो उदकरहदूपमा पुग्गला? चत्तारो उदकरहदा – उत्तानो गम्भीरोभासो, गम्भीरो उत्तानोभासो, उत्तानो उत्तानोभासो, गम्भीरो गम्भीरोभासो। एवमेवं चत्तारोमे उदकरहदूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं। कतमे चत्तारो? उत्तानो गम्भीरोभासो, गम्भीरो उत्तानोभासो, उत्तानो उत्तानोभासो, गम्भीरो गम्भीरोभासो।
कथञ्च पुग्गलो उत्तानो होति गम्भीरोभासो? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स पासादिकं होति अभिक्कन्तं पटिक्कन्तं आलोकितं विलोकितं समिञ्जितं पसारितं सङ्घाटिपत्तचीवरधारणं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति…पे॰… ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं नप्पजानाति। एवं पुग्गलो उत्तानो होति गम्भीरोभासो। सेय्यथापि सो उदकरहदो उत्तानो गम्भीरोभासो, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो गम्भीरो होति उत्तानोभासो? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स न पासादिकं होति अभिक्कन्तं पटिक्कन्तं आलोकितं विलोकितं समिञ्जितं पसारितं सङ्घाटिपत्तचीवरधारणं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे॰… ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं पजानाति। एवं पुग्गलो गम्भीरो होति उत्तानोभासो। सेय्यथापि सो उदकरहदो गम्भीरो उत्तानोभासो, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो उत्तानो होति उत्तानोभासो? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स न पासादिकं होति अभिक्कन्तं पटिक्कन्तं आलोकितं विलोकितं समिञ्जितं पसारितं सङ्घाटिपत्तचीवरधारणं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति…पे॰… ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं नप्पजानाति। एवं पुग्गलो उत्तानो होति उत्तानोभासो। सेय्यथापि सो उदकरहदो उत्तानो उत्तानोभासो, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो गम्भीरो होति गम्भीरोभासो? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स पासादिकं होति अभिक्कन्तं पटिक्कन्तं आलोकितं विलोकितं समिञ्जितं पसारितं सङ्घाटिपत्तचीवरधारणं। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे॰… ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं पजानाति। एवं पुग्गलो गम्भीरो होति गम्भीरोभासो। सेय्यथापि सो उदकरहदो गम्भीरो गम्भीरोभासो, तथूपमो अयं पुग्गलो। इमे चत्तारो उदकरहदूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं।
१६२. तत्थ कतमे चत्तारो बलीबद्दूपमा पुग्गला? चत्तारो बलीबद्दा [बलिबद्धा (स्या॰)] – सकगवचण्डो [सगवचण्डो (क॰ सी॰) अ॰ नि॰ ४.१०८] नो परगवचण्डो, परगवचण्डो नो सकगवचण्डो, सकगवचण्डो च परगवचण्डो च, नेव सकगवचण्डो नो परगवचण्डो। एवमेवं चत्तारोमे बलीबद्दूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं। कतमे चत्तारो? सकगवचण्डो नो परगवचण्डो, परगवचण्डो नो सकगवचण्डो, सकगवचण्डो च परगवचण्डो च, नेव सकगवचण्डो नो परगवचण्डो।
कथञ्च पुग्गलो सकगवचण्डो होति नो परगवचण्डो? इधेकच्चो पुग्गलो सकपरिसं उब्बेजिता होति, नो परपरिसं। एवं पुग्गलो सकगवचण्डो होति नो परगवचण्डो। सेय्यथापि सो बलीबद्दो सकगवचण्डो नो परगवचण्डो, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो परगवचण्डो होति नो सकगवचण्डो? इधेकच्चो पुग्गलो परपरिसं उब्बेजिता होति, नो सकपरिसं। एवं पुग्गलो परगवचण्डो होति नो सकगवचण्डो। सेय्यथापि सो बलीबद्दो परगवचण्डो नो सकगवचण्डो, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो सकगवचण्डो च होति परगवचण्डो च? इधेकच्चो पुग्गलो सकपरिसञ्च उब्बेजिता होति, परपरिसञ्च। एवं पुग्गलो सकगवचण्डो च होति परगवचण्डो च। सेय्यथापि सो बलीबद्दो सकगवचण्डो च परगवचण्डो च, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो नेव सकगवचण्डो होति नो परगवचण्डो? इधेकच्चो पुग्गलो नेव सकपरिसं उब्बेजिता होति नो परपरिसं। एवं पुग्गलो नेव सकगवचण्डो होति नो परगवचण्डो। सेय्यथापि सो बलीबद्दो नेव सकगवचण्डो नो परगवचण्डो, तथूपमो अयं पुग्गलो। इमे चत्तारो बलीबद्दूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं।
१६३. तत्थ कतमे चत्तारो आसीविसूपमा पुग्गला? चत्तारो आसीविसा [आसिविसा (स्या॰)] – आगतविसो नो घोरविसो, घोरविसो नो आगतविसो, आगतविसो च घोरविसो च, नेव आगतविसो नो घोरविसो। एवमेवं चत्तारोमे आसीविसूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं। कतमे चत्तारो? आगतविसो नो घोरविसो, घोरविसो नो आगतविसो, आगतविसो च घोरविसो च, नेव आगतविसो नो घोरविसो।
कथञ्च पुग्गलो आगतविसो होति नो घोरविसो? इधेकच्चो पुग्गलो अभिण्हं कुज्झति। सो च ख्वस्स कोधो न चिरं दीघरत्तं अनुसेति। एवं पुग्गलो आगतविसो होति, नो घोरविसो। सेय्यथापि सो आसीविसो आगतविसो नो घोरविसो, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो घोरविसो होति नो आगतविसो? इधेकच्चो पुग्गलो नहेव खो [नेव खो (सी॰) अ॰ नि॰ ४.११०] अभिण्हं कुज्झति। सो च ख्वस्स कोधो चिरं दीघरत्तं अनुसेति। एवं पुग्गलो घोरविसो होति, नो आगतविसो। सेय्यथापि सो आसीविसो घोरविसो नो आगतविसो, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो आगतविसो च होति घोरविसो च? इधेकच्चो पुग्गलो अभिण्हं कुज्झति। सो च ख्वस्स कोधो चिरं दीघरत्तं अनुसेति। एवं पुग्गलो आगतविसो च होति घोरविसो च। सेय्यथापि सो आसीविसो आगतविसो च घोरविसो च, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो नेव आगतविसो होति नो घोरविसो? इधेकच्चो पुग्गलो नहेव खो अभिण्हं कुज्झति। सो च ख्वस्स कोधो न चिरं दीघरत्तं अनुसेति। एवं पुग्गलो नेव आगतविसो होति नो घोरविसो। सेय्यथापि सो आसीविसो नेव आगतविसो नो घोरविसो, तथूपमो अयं पुग्गलो। इमे चत्तारो आसीविसूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं।
१६४. कथञ्च पुग्गलो अननुविच्च अपरियोगाहेत्वा अवण्णारहस्स वण्णं भासिता होति? इधेकच्चो पुग्गलो दुप्पटिपन्नानं मिच्छापटिपन्नानं तित्थियानं तित्थियसावकानं वण्णं भासति – ‘‘सुप्पटिपन्ना’’ इतिपि, ‘‘सम्मापटिपन्ना’’ इतिपीति। एवं पुग्गलो अननुविच्च अपरियोगाहेत्वा अवण्णारहस्स वण्णं भासिता होति।
कथञ्च पुग्गलो अननुविच्च अपरियोगाहेत्वा वण्णारहस्स अवण्णं भासिता होति? इधेकच्चो पुग्गलो सुप्पटिपन्नानं सम्मापटिपन्नानं बुद्धानं बुद्धसावकानं अवण्णं भासति – ‘‘दुप्पटिपन्ना’’ इतिपि, ‘‘मिच्छापटिपन्ना’’ इतिपीति। एवं पुग्गलो अननुविच्च अपरियोगाहेत्वा वण्णारहस्स अवण्णं भासिता होति।
कथञ्च पुग्गलो अननुविच्च अपरियोगाहेत्वा अप्पसादनीये ठाने पसादं उपदंसिता होति? इधेकच्चो पुग्गलो दुप्पटिपदाय मिच्छापटिपदाय पसादं जनेति – ‘‘सुप्पटिपदा’’ इतिपि , ‘‘सम्मापटिपदा’’ इतिपीति। एवं पुग्गलो अननुविच्च अपरियोगाहेत्वा अप्पसादनीये ठाने पसादं उपदंसिता होति।
कथञ्च पुग्गलो अननुविच्च अपरियोगाहेत्वा पसादनीये ठाने अप्पसादं उपदंसिता होति? इधेकच्चो पुग्गलो सुप्पटिपदाय सम्मापटिपदाय अप्पसादं जनेति – ‘‘दुप्पटिपदा’’ इतिपि, ‘‘मिच्छापटिपदा’’ इतिपीति। एवं पुग्गलो अननुविच्च अपरियोगाहेत्वा पसादनीये ठाने अप्पसादं उपदंसिता होति।
१६५. कथञ्च पुग्गलो अनुविच्च परियोगाहेत्वा अवण्णारहस्स अवण्णं भासिता होति? इधेकच्चो पुग्गलो दुप्पटिपन्नानं मिच्छापटिपन्नानं तित्थियानं तित्थियसावकानं अवण्णं भासति – ‘‘दुप्पटिपन्ना’’ इतिपि, ‘‘मिच्छापटिपन्ना’’ इतिपीति। एवं पुग्गलो अनुविच्च परियोगाहेत्वा अवण्णारहस्स अवण्णं भासिता होति।
कथञ्च पुग्गलो अनुविच्च परियोगाहेत्वा वण्णारहस्स वण्णं भासिता होति? इधेकच्चो पुग्गलो सुप्पटिपन्नानं सम्मापटिपन्नानं बुद्धानं बुद्धसावकानं वण्णं भासति – ‘‘सुप्पटिपन्ना’’ इतिपि, ‘‘सम्मापटिपन्ना’’ इतिपीति। एवं पुग्गलो अनुविच्च परियोगाहेत्वा वण्णारहस्स वण्णं भासिता होति।
कथञ्च पुग्गलो अनुविच्च परियोगाहेत्वा अप्पसादनीये ठाने अप्पसादं उपदंसिता होति? इधेकच्चो पुग्गलो दुप्पटिपदाय मिच्छापटिपदाय अप्पसादं जनेति – ‘‘दुप्पटिपदा’’ इतिपि, ‘‘मिच्छापटिपदा’’ इतिपीति। एवं पुग्गलो अनुविच्च परियोगाहेत्वा अप्पसादनीये ठाने अप्पसादं उपदंसिता होति।
कथञ्च पुग्गलो अनुविच्च परियोगाहेत्वा पसादनीये ठाने पसादं उपदंसिता होति? इधेकच्चो पुग्गलो सुप्पटिपदाय सम्मापटिपदाय पसादं जनेति – ‘‘सुप्पटिपदा’’ इतिपि, ‘‘सम्मापटिपदा’’ इतिपीति। एवं पुग्गलो अनुविच्च परियोगाहेत्वा पसादनीये ठाने पसादं उपदंसिता होति।
१६६. कथञ्च पुग्गलो अवण्णारहस्स अवण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन, नो च खो वण्णारहस्स वण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन? इधेकच्चो पुग्गलो वण्णोपि संविज्जति अवण्णोपि संविज्जति । यो तत्थ अवण्णो तं भणति भूतं तच्छं कालेन, यो तत्थ वण्णो तं न भणति भूतं तच्छं कालेन। एवं पुग्गलो अवण्णारहस्स अवण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन, नो च खो वण्णारहस्स वण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन।
कथञ्च पुग्गलो वण्णारहस्स वण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन, नो च खो अवण्णारहस्स अवण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन? इधेकच्चो पुग्गलो वण्णोपि संविज्जति अवण्णोपि संविज्जति । यो तत्थ वण्णो तं भणति भूतं तच्छं कालेन, यो तत्थ अवण्णो तं न भणति भूतं तच्छं कालेन। एवं पुग्गलो वण्णारहस्स वण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन, नो च खो अवण्णारहस्स अवण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन।
कथञ्च पुग्गलो अवण्णारहस्स च अवण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन, वण्णारहस्स च वण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन? इधेकच्चो पुग्गलो वण्णोपि संविज्जति अवण्णोपि संविज्जति। यो तत्थ अवण्णो तं भणति भूतं तच्छं कालेन, योपि तत्थ वण्णो तम्पि भणति भूतं तच्छं कालेन। तत्र कालञ्ञू होति तस्स पञ्हस्स वेय्याकरणाय। एवं पुग्गलो अवण्णारहस्स च अवण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन, वण्णारहस्स च वण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन।
कथञ्च पुग्गलो नेव अवण्णारहस्स अवण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन, नोपि वण्णारहस्स वण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन? इधेकच्चो पुग्गलो वण्णोपि संविज्जति अवण्णोपि संविज्जति। यो तत्थ अवण्णो तं न भणति भूतं तच्छं कालेन, योपि तत्थ वण्णो तम्पि न भणति भूतं तच्छं कालेन। उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो। एवं पुग्गलो नेव अवण्णारहस्स अवण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन, नोपि वण्णारहस्स वण्णं भासिता होति भूतं तच्छं कालेन।
१६७. कतमो च पुग्गलो उट्ठानफलूपजीवी नो पुञ्ञफलूपजीवी? यस्स पुग्गलस्स उट्ठहतो घटतो वायमतो आजीवो अभिनिब्बत्तति, नो पुञ्ञतो – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘उट्ठानफलूपजीवी, नो पुञ्ञफलूपजीवी’’।
कतमो च पुग्गलो पुञ्ञफलूपजीवी नो उट्ठानफलूपजीवी? परनिम्मितवसवत्ती देवे [परनिम्मितवसवत्तिदेवे (सी॰ स्या॰)] उपादाय ततूपरि देवा पुञ्ञफलूपजीविनो न उट्ठानफलूपजीविनो।
कतमो च पुग्गलो उट्ठानफलूपजीवी च पुञ्ञफलूपजीवी च? यस्स पुग्गलस्स उट्ठहतो घटतो वायमतो आजीवो अभिनिब्बत्तति पुञ्ञतो च – अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘उट्ठानफलूपजीवी च पुञ्ञफलूपजीवी च’’।
कतमो च पुग्गलो नेव उट्ठानफलूपजीवी नो पुञ्ञफलूपजीवी? नेरयिका नेव उट्ठानफलूपजीविनो नो पुञ्ञफलूपजीविनो।
१६८. कथञ्च पुग्गलो तमो होति तमपरायनो? इधेकच्चो पुग्गलो नीचे कुले पच्चाजातो होति – चण्डालकुले वा नेसादकुले वा वेनकुले [वेणकुले (सी॰ स्या॰)] वा रथकारकुले वा पुक्कुसकुले वा दलिद्दे [दळिद्दे (सी॰) पस्स अङ्गुत्तरनिकाये] अप्पन्नपानभोजने कसिरवुत्तिके, यत्थ कसिरेन घासच्छादो लब्भति। सो च होति दुब्बण्णो दुद्दसिको ओकोटिमको बह्वाबाधो काणो वा कुणी वा खञ्जो वा पक्खहतो वा, न लाभी अन्नस्स पानस्स वत्थस्स यानस्स मालागन्धविलेपनस्स सेय्यावसथपदीपेय्यस्स। सो कायेन दुच्चरितं चरति, वाचाय दुच्चरितं चरति, मनसा दुच्चरितं चरति। सो कायेन दुच्चरितं चरित्वा वाचाय दुच्चरितं चरित्वा मनसा दुच्चरितं चरित्वा कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति। एवं पुग्गलो तमो होति तमपरायनो।
कथञ्च पुग्गलो तमो होति जोतिपरायनो? इधेकच्चो पुग्गलो नीचे कुले पच्चाजातो होति – चण्डालकुले वा नेसादकुले वा वेनकुले वा रथकारकुले वा पुक्कुसकुले वा दलिद्दे अप्पन्नपानभोजने कसिरवुत्तिके, यत्थ कसिरेन घासच्छादो लब्भति। सो च होति दुब्बण्णो दुद्दसिको ओकोटिमको बह्वाबाधो काणो वा कुणी वा खञ्जो वा पक्खहतो वा, न लाभी अन्नस्स पानस्स वत्थस्स यानस्स मालागन्धविलेपनस्स सेय्यावसथपदीपेय्यस्स। सो कायेन सुचरितं चरति, वाचाय सुचरितं चरति , मनसा सुचरितं चरति। सो कायेन सुचरितं चरित्वा वाचाय सुचरितं चरित्वा मनसा सुचरितं चरित्वा कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति। एवं पुग्गलो तमो होति जोतिपरायनो।
कथञ्च पुग्गलो जोति होति तमपरायनो? इधेकच्चो पुग्गलो उच्चे कुले पच्चाजातो होति – खत्तियमहासालकुले वा ब्राह्मणमहासालकुले वा गहपतिमहासालकुले वा अड्ढे महद्धने महाभोगे पहूतजातरूपरजते पहूतवित्तूपकरणे पहूतधनधञ्ञे। सो च होति अभिरूपो दस्सनीयो पासादिको परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागतो, लाभी अन्नस्स पानस्स वत्थस्स यानस्स मालागन्धविलेपनस्स सेय्यावसथपदीपेय्यस्स। सो कायेन दुच्चरितं चरति, वाचाय दुच्चरितं चरति, मनसा दुच्चरितं चरति। सो कायेन दुच्चरितं चरित्वा वाचाय दुच्चरितं चरित्वा मनसा दुच्चरितं चरित्वा कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति। एवं पुग्गलो जोति होति तमपरायनो।
कथञ्च पुग्गलो जोति होति जोतिपरायनो? इधेकच्चो पुग्गलो उच्चे कुले पच्चाजातो होति – खत्तियमहासालकुले वा ब्राह्मणमहासालकुले वा गहपतिमहासालकुले वा अड्ढे महद्धने महाभोगे पहूतजातरूपरजते पहूतवित्तूपकरणे पहूतधनधञ्ञे। सो च होति अभिरूपो दस्सनीयो पासादिको परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागतो, लाभी अन्नस्स पानस्स वत्थस्स यानस्स मालागन्धविलेपनस्स सेय्यावसथपदीपेय्यस्स। सो कायेन सुचरितं चरति, वाचाय सुचरितं चरति, मनसा सुचरितं चरति। सो कायेन सुचरितं चरित्वा वाचाय सुचरितं चरित्वा मनसा सुचरितं चरित्वा कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति। एवं पुग्गलो जोति होति जोतिपरायनो।
१६९. कथञ्च पुग्गलो ओणतोणतो होति…पे॰… एवं पुग्गलो ओणतोणतो होति।
कथञ्च पुग्गलो ओणतुण्णतो होति…पे॰… एवं पुग्गलो ओणतुण्णतो होति।
कथञ्च पुग्गलो उण्णतोणतो होति…पे॰… एवं पुग्गलो उण्णतोणतो होति।
कथञ्च पुग्गलो उण्णतुण्णतो होति…पे॰… एवं पुग्गलो उण्णतुण्णतो होति।
१७०. तत्थ कतमे चत्तारो रुक्खूपमा पुग्गला? चत्तारो रुक्खा – फेग्गु सारपरिवारो, सारो फेग्गुपरिवारो, फेग्गु फेग्गुपरिवारो, सारो सारपरिवारो। एवमेवं चत्तारोमे रुक्खूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं। कतमे चत्तारो? फेग्गु सारपरिवारो, सारो फेग्गुपरिवारो, फेग्गु फेग्गुपरिवारो, सारो सारपरिवारो।
कथञ्च पुग्गलो फेग्गु होति सारपरिवारो? इधेकच्चो पुग्गलो दुस्सीलो होति पापधम्मो, परिसा च ख्वस्स होति सीलवती कल्याणधम्मा। एवं पुग्गलो फेग्गु होति सारपरिवारो। सेय्यथापि सो रुक्खो फेग्गु सारपरिवारो, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो सारो होति फेग्गुपरिवारो? इधेकच्चो पुग्गलो सीलवा होति कल्याणधम्मो, परिसा च ख्वस्स होति दुस्सीला पापधम्मा। एवं पुग्गलो सारो होति फेग्गुपरिवारो। सेय्यथापि सो रुक्खो सारो फेग्गुपरिवारो, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो फेग्गु होति फेग्गुपरिवारो? इधेकच्चो पुग्गलो दुस्सीलो होति पापधम्मो, परिसापिस्स होति दुस्सीला पापधम्मा। एवं पुग्गलो फेग्गु होति फेग्गुपरिवारो। सेय्यथापि सो रुक्खो फेग्गु फेग्गुपरिवारो, तथूपमो अयं पुग्गलो।
कथञ्च पुग्गलो सारो होति सारपरिवारो? इधेकच्चो पुग्गलो सीलवा होति कल्याणधम्मो, परिसापिस्स होति सीलवती कल्याणधम्मा। एवं पुग्गलो सारो होति सारपरिवारो। सेय्यथापि सो रुक्खो सारो सारपरिवारो, तथूपमो अयं पुग्गलो। इमे चत्तारो रुक्खूपमा पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं।
१७१. कतमो च पुग्गलो रूपप्पमाणो रूपप्पसन्नो? इधेकच्चो पुग्गलो आरोहं वा पस्सित्वा परिणाहं वा पस्सित्वा सण्ठानं वा पस्सित्वा पारिपूरिं वा पस्सित्वा तत्थ पमाणं गहेत्वा पसादं जनेति। अयं वुच्चति पुग्गलो रूपप्पमाणो रूपप्पसन्नो।
कतमो च पुग्गलो घोसप्पमाणो घोसप्पसन्नो? इधेकच्चो पुग्गलो परवण्णनाय परथोमनाय परपसंसनाय परवण्णहारिकाय [परवण्णहारिया (सी॰)] तत्थ पमाणं गहेत्वा पसादं जनेति। अयं वुच्चति पुग्गलो घोसप्पमाणो घोसप्पसन्नो।
१७२. कतमो च पुग्गलो लूखप्पमाणो लूखप्पसन्नो? इधेकच्चो पुग्गलो चीवरलूखं वा पस्सित्वा पत्तलूखं वा पस्सित्वा सेनासनलूखं वा पस्सित्वा विविधं वा दुक्करकारिकं पस्सित्वा तत्थ पमाणं गहेत्वा पसादं जनेति। अयं वुच्चति पुग्गलो लूखप्पमाणो लूखप्पसन्नो।
कतमो च पुग्गलो धम्मप्पमाणो धम्मप्पसन्नो? इधेकच्चो पुग्गलो सीलं वा पस्सित्वा समाधिं वा पस्सित्वा पञ्ञं वा पस्सित्वा तत्थ पमाणं गहेत्वा पसादं जनेति। अयं वुच्चति पुग्गलो धम्मप्पमाणो धम्मप्पसन्नो।
१७३. कथञ्च पुग्गलो अत्तहिताय पटिपन्नो होति नो परहिताय? इधेकच्चो पुग्गलो अत्तना सीलसम्पन्नो होति, नो परं सीलसम्पदाय समादपेति; अत्तना समाधिसम्पन्नो होति, नो परं समाधिसम्पदाय समादपेति; अत्तना पञ्ञासम्पन्नो होति, नो परं पञ्ञासम्पदाय समादपेति; अत्तना विमुत्तिसम्पन्नो होति, नो परं विमुत्तिसम्पदाय समादपेति; अत्तना विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्नो होति, नो परं विमुत्तिञाणदस्सनसम्पदाय समादपेति। एवं पुग्गलो अत्तहिताय पटिपन्नो होति नो परहिताय।
कथञ्च पुग्गलो परहिताय पटिपन्नो होति नो अत्तहिताय? इधेकच्चो पुग्गलो अत्तना न सीलसम्पन्नो होति, परं सीलसम्पदाय समादपेति; अत्तना न समाधिसम्पन्नो होति, परं समाधिसम्पदाय समादपेति; अत्तना न पञ्ञासम्पन्नो होति, परं पञ्ञासम्पदाय समादपेति; अत्तना न विमुत्तिसम्पन्नो होति, परं विमुत्तिसम्पदाय समादपेति; अत्तना न विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्नो होति, परं विमुत्तिञाणदस्सनसम्पदाय समादपेति। एवं पुग्गलो परहिताय पटिपन्नो होति नो अत्तहिताय।
कथञ्च पुग्गलो अत्तहिताय चेव पटिपन्नो होति परहिताय च? इधेकच्चो पुग्गलो अत्तना च सीलसम्पन्नो होति, परञ्च सीलसम्पदाय समादपेति; अत्तना च समाधिसम्पन्नो होति, परञ्च समाधिसम्पदाय समादपेति; अत्तना च पञ्ञासम्पन्नो होति, परञ्च पञ्ञासम्पदाय समादपेति; अत्तना च विमुत्तिसम्पन्नो होति, परञ्च विमुत्तिसम्पदाय समादपेति; अत्तना च विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्नो होति, परञ्च विमुत्तिञाणदस्सनसम्पदाय समादपेति। एवं पुग्गलो अत्तहिताय चेव पटिपन्नो होति परहिताय च।
कथञ्च पुग्गलो नेव अत्तहिताय पटिपन्नो होति नो परहिताय? इधेकच्चो पुग्गलो अत्तना न सीलसम्पन्नो होति, नो परं सीलसम्पदाय समादपेति; अत्तना न समाधिसम्पन्नो होति, नो परं समाधिसम्पदाय समादपेति; अत्तना न पञ्ञासम्पन्नो होति, नो परं पञ्ञासम्पदाय समादपेति; अत्तना न विमुत्तिसम्पन्नो होति, नो परं विमुत्तिसम्पदाय समादपेति; अत्तना न विमुत्तिञाणदस्सनसम्पन्नो होति, नो परं विमुत्तिञाणदस्सनसम्पदाय समादपेति। एवं पुग्गलो नेव अत्तहिताय पटिपन्नो होति नो परहिताय।
१७४. कथञ्च पुग्गलो अत्तन्तपो होति अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो? इधेकच्चो पुग्गलो अचेलको होति मुत्ताचारो हत्थापलेखनो [हत्थावलेखनो (स्या॰)], नएहिभद्दन्तिको नतिट्ठभद्दन्तिको नाभिहटं न उद्दिस्सकतं न निमन्तनं सादियति, सो न कुम्भिमुखा पटिग्गण्हाति न कळोपिमुखा [कलोपिमुखा (सी॰ स्या॰) म॰ नि॰ २.७] पटिग्गण्हाति, न एळकमन्तरं न दण्डमन्तरं न मुसलमन्तरं न द्विन्नं भुञ्जमानानं न गब्भिनिया न पायमानाय न पुरिसन्तरगताय, न सङ्कित्तीसु न यत्थ सा उपट्ठितो होति न यत्थ मक्खिका सण्डसण्डचारिनी, न मच्छं न मंसं न सुरं न मेरयं न थुसोदकं पिवति। सो एकागारिको वा होति एकालोपिको, द्वागारिको वा होति द्वालोपिको…पे॰… सत्तागारिको वा होति सत्तालोपिको; एकिस्सापि दत्तिया यापेति, द्वीहिपि दत्तीहि यापेति…पे॰… सत्तहिपि दत्तीहि यापेति; एकाहिकम्पि आहारं आहारेति, द्वीहिकम्पि [द्वाहिकम्पि (सी॰)] आहारं आहारेति…पे॰… सत्ताहिकम्पि आहारं आहारेति। इति एवरूपं अड्ढमासिकम्पि परियायभत्तभोजनानुयोगमनुयुत्तो विहरति। सो साकभक्खो वा होति सामाकभक्खो वा होति नीवारभक्खो वा होति दद्दुलभक्खो वा होति हटभक्खो वा होति कणभक्खो वा होति आचामभक्खो वा होति पिञ्ञाकभक्खो वा होति तिणभक्खो वा होति गोमयभक्खो वा होति, वनमूलफलाहारो यापेति पवत्तफलभोजी। सो साणानिपि धारेति मसाणानिपि धारेति छवदुस्सानिपि धारेति पंसुकूलानिपि धारेति तिरीटानिपि धारेति अजिनम्पि धारेति अजिनक्खिपम्पि धारेति कुसचीरम्पि धारेति वाकचीरम्पि धारेति फलकचीरम्पि धारेति केसकम्बलम्पि धारेति वाळकम्बलम्पि धारेति उलूकपक्खम्पि [उलुकपक्खम्पि (सी॰ स्या॰)] धारेति, केसमस्सुलोचकोपि होति केसमस्सुलोचनानुयोगमनुयुत्तो, उब्भट्ठकोपि होति आसनपटिक्खित्तो, उक्कुटिकोपि होति उक्कुटिकप्पधानमनुयुत्तो, कण्टकापस्सयिकोपि होति कण्टकापस्सये सेय्यं कप्पेति, सायततियकम्पि [सायंततियकम्पि (स्या॰ क॰) म॰ नि॰ २.७] उदकोरोहनानुयोगमनुयुत्तो विहरति। इति एवरूपं अनेकविहितं कायस्स आतापनपरितापनानुयोगमनुयुत्तो विहरति । एवं पुग्गलो अत्तन्तपो होति अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो।
१७५. कथञ्च पुग्गलो परन्तपो होति परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो? इधेकच्चो पुग्गलो ओरब्भिको होति सूकरिको साकुणिको मागविको लुद्दो मच्छघातको चोरो चोरघातको गोघातको बन्धनागारिको, ये वा पनञ्ञेपि केचि कुरूरकम्मन्ता। एवं पुग्गलो परन्तपो होति परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो।
१७६. कथञ्च पुग्गलो अत्तन्तपो च होति अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो, परन्तपो च परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो? इधेकच्चो पुग्गलो राजा वा होति खत्तियो मुद्धावसित्तो [मुद्धाभिसित्तो (स्या॰ क॰)] ब्राह्मणो वा महासालो। सो पुरत्थिमेन नरस्स नवं सन्धागारं [सन्तागारं (स्या॰), यञ्ञागारं (सी॰)] कारापेत्वा केसमस्सुं ओहारेत्वा खराजिनं [खुराजिनं (स्या॰ क॰)] निवासेत्वा सप्पितेलेन कायं अब्भञ्जित्वा मिगविसाणेन पिट्ठिं कण्डुवमानो [कण्डूयमानो (सी॰)] सन्धागारं पविसति सद्धिं महेसिया ब्राह्मणेन च पुरोहितेन। सो तत्थ अनन्तरहिताय भूमिया हरितुपलित्ताय सेय्यं कप्पेति। एकिस्सा गाविया सरूपवच्छाय यं एकस्मिं थने खीरं होति तेन राजा यापेति, यं दुतियस्मिं थने खीरं होति तेन महेसी यापेति, यं ततियस्मिं थने खीरं होति तेन ब्राह्मणो पुरोहितो यापेति, यं चतुत्थस्मिं थने खीरं होति तेन अग्गिं जुहति, अवसेसेन वच्छको यापेति। सो एवमाह – ‘‘एत्तका उसभा हञ्ञन्तु यञ्ञत्थाय, एत्तका वच्छतरा हञ्ञन्तु यञ्ञत्थाय, एत्तका वच्छतरियो हञ्ञन्तु यञ्ञत्थाय, एत्तका अजा हञ्ञन्तु यञ्ञत्थाय, एत्तका उरब्भा हञ्ञन्तु यञ्ञत्थाय, (एत्तका अस्सा हञ्ञन्तु यञ्ञत्थाय) [( ) नत्थि सीहळपोत्थके। मज्झिमनिकाये कन्दरकसुत्तेपि एवमेव] एत्तका रुक्खा छिज्जन्तु यूपत्थाय, एत्तका दब्भा लूयन्तु बरिहिसत्थाया’’ति [परिहिंसत्थायाति (सी॰ स्या॰ क॰) म॰ नि॰ २.९]। येपिस्स ते होन्ति दासाति वा पेस्साति वा कम्मकराति वा, तेपि दण्डतज्जिता भयतज्जिता अस्सुमुखा रुदमाना परिकम्मानि करोन्ति। एवं पुग्गलो अत्तन्तपो च होति अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो, परन्तपो च परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो।
१७७. कथञ्च पुग्गलो नेव अत्तन्तपो च होति न अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो, न परन्तपो न परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो? सो अनत्तन्तपो अपरन्तपो दिट्ठेव धम्मे निच्छातो निब्बुतो सीतीभूतो सुखप्पटिसंवेदी ब्रह्मभूतेन अत्तना विहरति।
इध तथागतो लोके उप्पज्जति अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा। सो इमं लोकं सदेवकं समारकं सब्रह्मकं सस्समणब्राह्मणिं पजं सदेवमनुस्सं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेति। सो धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेति। तं धम्मं सुणाति गहपति वा गहपतिपुत्तो वा अञ्ञतरस्मिं वा कुले पच्चाजातो । सो तं धम्मं सुत्वा तथागते सद्धं पटिलभति। सो तेन सद्धापटिलाभेन समन्नागतो इति पटिसञ्चिक्खति – ‘‘सम्बाधो घरावासो रजापथो, अब्भोकासो पब्बज्जा। नयिदं सुकरं अगारं अज्झावसता एकन्तपरिपुण्णं एकन्तपरिसुद्धं सङ्खलिखितं ब्रह्मचरियं चरितुं। यंनूनाहं केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजेय्य’’न्ति! सो अपरेन समयेन अप्पं वा भोगक्खन्धं पहाय महन्तं वा भोगक्खन्धं पहाय अप्पं वा ञातिपरिवट्टं पहाय महन्तं वा ञातिपरिवट्टं पहाय केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजति।
१७८. सो एवं पब्बजितो समानो भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नो पाणातिपातं पहाय पाणातिपाता पटिविरतो होति निहितदण्डो निहितसत्थो लज्जी दयापन्नो सब्बपाणभूतहितानुकम्पी विहरति।
अदिन्नादानं पहाय अदिन्नादाना पटिविरतो होति दिन्नादायी दिन्नपाटिकङ्खी, अथेनेन सुचिभूतेन अत्तना विहरति।
अब्रह्मचरियं पहाय ब्रह्मचारी होति आराचारी [अनाचारी (क॰)] पटिविरतो मेथुना गामधम्मा।
मुसावादं पहाय मुसावादा पटिविरतो होति सच्चवादी सच्चसन्धो थेतो पच्चयिको अविसंवादको लोकस्स।
पिसुणं वाचं पहाय पिसुणाय वाचाय पटिविरतो होति, इतो सुत्वा न अमुत्र अक्खाता इमेसं भेदाय, अमुत्र वा सुत्वा न इमेसं अक्खाता अमूसं भेदाय। इति भिन्नानं वा सन्धाता सहितानं वा अनुप्पदाता समग्गारामो समग्गरतो समग्गनन्दी समग्गकरणिं वाचं भासिता होति।
फरुसं वाचं पहाय फरुसाय वाचाय पटिविरतो होति। या सा वाचा नेला कण्णसुखा पेमनीया हदयङ्गमा पोरी बहुजनकन्ता बहुजनमनापा तथारूपिं वाचं भासिता होति।
सम्फप्पलापं पहाय सम्फप्पलापा पटिविरतो होति, कालवादी भूतवादी अत्थवादी धम्मवादी विनयवादी निधानवतिं वाचं भासिता कालेन सापदेसं परियन्तवतिं अत्थसंहितं।
१७९. सो बीजगामभूतगामसमारम्भा पटिविरतो होति, एकभत्तिको होति रत्तूपरतो विरतो विकालभोजना, नच्चगीतवादितविसूकदस्सना पटिविरतो होति, मालागन्धविलेपनधारणमण्डनविभूसनट्ठाना पटिविरतो होति, उच्चासयनमहासयना पटिविरतो होति, जातरूपरजतपटिग्गहणा पटिविरतो होति।
आमकधञ्ञपटिग्गहणा पटिविरतो होति, आमकमंसपटिग्गहणा पटिविरतो होति, इत्थिकुमारिकापटिग्गहणा पटिविरतो होति, दासिदासपटिग्गहणा पटिविरतो होति, अजेळकपटिग्गहणा पटिविरतो होति, कुक्कुटसूकरपटिग्गहणा पटिविरतो होति, हत्थिगवास्सवळवपटिग्गहणा पटिविरतो होति, खेत्तवत्थुपटिग्गहणा पटिविरतो होति, दूतेय्यपहिणगमनानुयोगा पटिविरतो होति, कयविक्कया पटिविरतो होति, तुलाकूटकंसकूटमानकूटा पटिविरतो होति, उक्कोटनवञ्चननिकतिसाचियोगा [… सावियोगा (स्या॰ क॰)] पटिविरतो होति, छेदनवधबन्धनविपरामोसआलोपसहसाकारा पटिविरतो होति।
१८०. सो सन्तुट्ठो होति कायपरिहारिकेन चीवरेन कुच्छिपरिहारिकेन पिण्डपातेन। सो येन येनेव पक्कमति समादायेव पक्कमति, सेय्यथापि नाम पक्खी सकुणो येन येनेव डेति सपत्तभारोव डेति। एवमेवं भिक्खु सन्तुट्ठो होति कायपरिहारिकेन चीवरेन कुच्छिपरिहारिकेन पिण्डपातेन। सो येन येनेव पक्कमति समादायेव पक्कमति। सो इमिना अरियेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो अज्झत्तं अनवज्जसुखं पटिसंवेदेति।
१८१. सो चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जति; सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा…पे॰… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे॰… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे॰… मनसा धम्मं विञ्ञाय न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति मनिन्द्रियं, मनिन्द्रिये संवरं आपज्जति। सो इमिना अरियेन इन्द्रियसंवरेन समन्नागतो अज्झत्तं अब्यासेकसुखं पटिसंवेदेति।
१८२. सो अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते सम्पजानकारी होति, आलोकिते विलोकिते सम्पजानकारी होति, समिञ्जिते पसारिते सम्पजानकारी होति, सङ्घाटिपत्तचीवरधारणे सम्पजानकारी होति, असिते पीते खायिते सायिते सम्पजानकारी होति, उच्चारपस्सावकम्मे सम्पजानकारी होति, गते ठिते निसिन्ने सुत्ते जागरिते भासिते तुण्हीभावे सम्पजानकारी होति।
सो इमिना च अरियेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो इमिना च अरियेन इन्द्रियसंवरेन समन्नागतो इमिना च अरियेन सतिसम्पजञ्ञेन समन्नागतो इमाय च अरियाय सन्तुट्ठिया समन्नागतो [पस्स म॰ नि॰ २ कन्दरकसुत्ते; अ॰ नि॰ १ अत्तन्तपसुत्ते च] विवित्तं सेनासनं भजति अरञ्ञं रुक्खमूलं पब्बतं कन्दरं गिरिगुहं सुसानं वनपत्थं अब्भोकासं पलालपुञ्जं। सो पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो निसीदति पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा। सो अभिज्झं लोके पहाय विगताभिज्झेन चेतसा विहरति, अभिज्झाय चित्तं परिसोधेति; ब्यापादपदोसं पहाय अब्यापन्नचित्तो विहरति सब्बपाणभूतहितानुकम्पी, ब्यापादपदोसा चित्तं परिसोधेति; थिनमिद्धं [थीनमिद्धं (सी॰ स्या॰)] पहाय विगतथिनमिद्धो विहरति आलोकसञ्ञी सतो सम्पजानो, थिनमिद्धा चित्तं परिसोधेति; उद्धच्चकुक्कुच्चं पहाय अनुद्धतो विहरति अज्झत्तं वूपसन्तचित्तो, उद्धच्चकुक्कुच्चा चित्तं परिसोधेति; विचिकिच्छं पहाय तिण्णविचिकिच्छो विहरति अकथंकथी कुसलेसु धम्मेसु, विचिकिच्छाय चित्तं परिसोधेति।
१८३. सो इमे पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति; वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति; पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति; सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति।
सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति। सो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो तिस्सोपि जातियो चतस्सोपि जातियो पञ्चपि जातियो दसपि जातियो वीसम्पि जातियो तिंसम्पि जातियो चत्तालीसम्पि जातियो पञ्ञासम्पि जातियो जातिसतम्पि जातिसहस्सम्पि जातिसतसहस्सम्पि अनेकेपि संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे – ‘‘अमुत्रासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खपटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिं; तत्रापासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खपटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो इधूपपन्नो’’ति। इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति।
१८४. सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते सत्तानं चुतूपपातञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति। सो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे, सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति – ‘‘इमे वत भोन्तो सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता, वचीदुच्चरितेन समन्नागता, मनोदुच्चरितेन समन्नागता, अरियानं उपवादका, मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना। ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना। इमे वा पन भोन्तो सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता वचीसुचरितेन समन्नागता मनोसुचरितेन समन्नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना। ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्ना’’ति। सो इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे, सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति।
१८५. सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते आसवानं खयञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेति। सो ‘‘इदं दुक्ख’’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं दुक्खसमुदयो’’ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधो’’ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘इमे आसवा’’ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं आसवसमुदयो’’ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं आसवनिरोधो’’ति यथाभूतं पजानाति, ‘‘अयं आसवनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति यथाभूतं पजानाति। तस्स एवं जानतो एवं पस्सतो कामासवापि चित्तं विमुच्चति, भवासवापि चित्तं विमुच्चति, अविज्जासवापि चित्तं विमुच्चति। विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति। ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति पजानाति। एवं पुग्गलो नेव अत्तन्तपो च होति न अत्तपरितापनानुयोगमनुयुत्तो, न परन्तपो न परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो। सो अनत्तन्तपो अपरन्तपो दिट्ठेव धम्मे निच्छातो निब्बुतो सीतीभूतो सुखप्पटिसंवेदी ब्रह्मभूतेन अत्तना विहरति।
१८६. कतमो च पुग्गलो सरागो? यस्स पुग्गलस्स रागो अप्पहीनो, अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘सरागो’’।
कतमो च पुग्गलो सदोसो? यस्स पुग्गलस्स दोसो अप्पहीनो, अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘सदोसो’’।
कतमो च पुग्गलो समोहो? यस्स पुग्गलस्स मोहो अप्पहीनो, अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘समोहो’’।
कतमो च पुग्गलो समानो? यस्स पुग्गलस्स मानो अप्पहीनो, अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘समानो’’।
१८७. कथञ्च पुग्गलो लाभी होति अज्झत्तं चेतोसमथस्स, न लाभी अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय? इधेकच्चो पुग्गलो लाभी होति रूपसहगतानं वा अरूपसहगतानं वा समापत्तीनं, न लाभी लोकुत्तरमग्गस्स वा फलस्स वा। एवं पुग्गलो लाभी होति अज्झत्तं चेतोसमथस्स, न लाभी अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय।
कथञ्च पुग्गलो लाभी होति अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय, न लाभी अज्झत्तं चेतोसमथस्स? इधेकच्चो पुग्गलो लाभी होति लोकुत्तरमग्गस्स वा फलस्स वा, न लाभी रूपसहगतानं वा अरूपसहगतानं वा समापत्तीनं। एवं पुग्गलो लाभी होति अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय, न लाभी अज्झत्तं चेतोसमथस्स।
कथञ्च पुग्गलो लाभी चेव होति अज्झत्तं चेतोसमथस्स, लाभी च अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय? इधेकच्चो पुग्गलो लाभी होति रूपसहगतानं वा अरूपसहगतानं वा समापत्तीनं, लाभी लोकुत्तरमग्गस्स वा फलस्स वा। एवं पुग्गलो लाभी चेव होति अज्झत्तं चेतोसमथस्स, लाभी च अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय।
कथञ्च पुग्गलो नेव लाभी होति अज्झत्तं चेतोसमथस्स, न लाभी अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय? इधेकच्चो पुग्गलो नेव लाभी होति रूपसहगतानं वा अरूपसहगतानं वा समापत्तीनं, न लाभी लोकुत्तरमग्गस्स वा फलस्स वा। एवं पुग्गलो नेव लाभी होति अज्झत्तं चेतोसमथस्स, न लाभी अधिपञ्ञाधम्मविपस्सनाय।
१८८. कतमो च पुग्गलो अनुसोतगामी? इधेकच्चो पुग्गलो कामे च पटिसेवति पापञ्च कम्मं करोति। अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘अनुसोतगामी’’।
कतमो च पुग्गलो पटिसोतगामी? इधेकच्चो पुग्गलो कामे च न पटिसेवति पापञ्च कम्मं न करोति। सो सहापि दुक्खेन सहापि दोमनस्सेन अस्सुमुखेनपि रुदमानो परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरति। अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘पटिसोतगामी’’।
कतमो च पुग्गलो ठितत्तो? इधेकच्चो पुग्गलो पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिको होति तत्थ परिनिब्बायी अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका। अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘ठितत्तो’’।
कतमो च पुग्गलो तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो? इधेकच्चो पुग्गलो आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति। अयं वुच्चति पुग्गलो तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो।
१८९. कथञ्च पुग्गलो अप्पस्सुतो होति सुतेन अनुपपन्नो? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स अप्पकं सुतं होति सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथं उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लं। सो तस्स अप्पकस्स सुतस्स न अत्थमञ्ञाय धम्ममञ्ञाय धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो [न धम्ममञ्ञाय न धम्मानुधम्मपटिपन्नो (स्या॰), न धम्ममञ्ञाय धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो (क॰)] होति। एवं पुग्गलो अप्पस्सुतो होति सुतेन अनुपपन्नो।
कथञ्च पुग्गलो अप्पस्सुतो होति सुतेन उपपन्नो? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स अप्पकं सुतं होति सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथं उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लं। सो तस्स अप्पकस्स सुतस्स अत्थमञ्ञाय धम्ममञ्ञाय धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो होति। एवं पुग्गलो अप्पस्सुतो होति सुतेन उपपन्नो।
कथञ्च पुग्गलो बहुस्सुतो होति सुतेन अनुपपन्नो? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स बहुकं सुतं होति सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथं उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लं। सो तस्स बहुकस्स सुतस्स न अत्थमञ्ञाय धम्ममञ्ञाय धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो होति। एवं पुग्गलो बहुस्सुतो होति सुतेन अनुपपन्नो।
कथञ्च पुग्गलो बहुस्सुतो होति सुतेन उपपन्नो? इधेकच्चस्स पुग्गलस्स बहुकं सुतं होति सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथं उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्लं। सो तस्स बहुकस्स सुतस्स अत्थमञ्ञाय धम्ममञ्ञाय धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो होति। एवं पुग्गलो बहुस्सुतो होति सुतेन उपपन्नो।
१९०. कतमो च पुग्गलो समणमचलो? इधेकच्चो पुग्गलो तिण्णं संयोजनानं परिक्खया सोतापन्नो होति अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायनो। अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘समणमचलो’’।
कतमो च पुग्गलो समणपदुमो? इधेकच्चो पुग्गलो तिण्णं संयोजनानं परिक्खया रागदोसमोहानं तनुत्ता सकदागामी होति, सकिदेव इमं लोकं आगन्त्वा दुक्खस्सन्तं करोति। अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘समणपदुमो’’।
कतमो च पुग्गलो समणपुण्डरीको? इधेकच्चो पुग्गलो पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिको होति तत्थ परिनिब्बायी अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका। अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘समणपुण्डरीको’’।
कतमो च पुग्गलो समणेसु समणसुखुमालो? इधेकच्चो पुग्गलो आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति। अयं वुच्चति पुग्गलो ‘‘समणेसु समणसुखुमालो’’ति।
चतुक्कनिद्देसो।